Ulica Nawrot

Pisał od roku 1998 Maciej Cholewiński

Ulica Nawrot

Numer 6

Blok szary i prostokątny.

Rok 19o8

22 maja, piątek. „Kradzieże. W domu przy ul. Nawrot nr. 6 do mieszkania Franciszki Maślankiewiczowej zakradli się złodzieje i zrabowali garderoby i różnych przedmiotów na sumę około 2oo rb.”.

Rok 1912

5 września, czwartek. „Polecam Szanownym Paniom Magazyn Mód świeżo zaopatrzony w najnowsze modele, fasony i akuratne wykonanie. Nawrot № 6 Jadwiga Fotygo”. We czwartek, 6 marca 1919 - „Potrzebna zdolna panna do kapeluszy. Magazyn mód. Nawrot № 6”. W 192o pod „Kapelusze damskie i dziecięce” - Jadwiga Fotygo [czy żona Karola? A może Emila z Nawrot 5?]. Również w 1927.

Rok 1914

„Verzeichnis der Lodzer Geschäftsfirmen” pod „Damenhüte, Federn und Blumen” [...] Zerfas Emilie, Nawrot 6”.

Rok 1915

13 sierpnia, piątek. „Niedoręczone listy do odebrania w 3 oddziale straży ogniowej Mikołajewska 54 [...] E. Szajber, Nawrot 6”.

Rok 1917

2 kwietnia, poniedziałek. „W niedzielę dnia 1 Kwietnia po sumie przy wyjściu z kościoła Ś-go Krzyża, z bocznej kieszeni palta, zgubiono zwitek nut, 2 egzemplarze „Pieśni Narodowych” i takiż 1 egzemplarz napisany ręcznie z tekstem polskim. Uprasza się o łaskawe odniesienie na ul. Nawrot № 6 m. 1, do Karola Fotygo”, który był kierownikiem Chóru Polskiego działającego przy parafii św. Krzyża w Łodzi.

Rok 1919

28 stycznia, wtorek. „Przyjezdna nauczycielka z Rosji daje lekcje języka rosyjskiego. Nawrot No 6, m. 19”.

Rok 192o

„Taryfa posesji (domów i placów) Miasta Łodzi. Imię i nazwisko właściciela”: Rychter Jan i Maria, małżeństwo.

Rok 1921

W latach 1921-3o mieszkał Karol Hiller [1] - (1 grudnia 1891, Łódź – 20 grudnia [?] 1939). Malarz, grafik, fotograf, krytyk sztuki związany z Łodzią. Ukończył łódzką Szkołę Rzemieślniczo-Przemysłową. Studiował chemię w Technische Hochschule w Darmstadt (191o-11) oraz na Wydziale Inżynieryjno-Budowlanym Politechniki Warszawskiej (1912-16). W 1913 próbował bez powodzenia podjąć studia artystyczne w Akademii w Petersburgu. Ewakuowany w 1914 wraz z Politechniką do Rosji, przebywał tam do 1921, pracując jako technik na potrzeby armii. Obracał się też w środowisku artystycznym w Moskwie, a potem w Kijowie, gdzie podjął studia w Ukraińskiej Akademii Sztuki, otwartej w 1917 i był uczniem w pracowniach Muraszki i Bojczuka W 1921 wrócił do Polski i osiadł w Łodzi. Został nauczycielem w Społecznym Polskim Gimnazjum Męskim, uczył do 1929. Nawiązał kontakty i współpracę z przedstawicielami awangardowego środowiska łódzkiego, m.in. z Witoldem Wandurskim, z którym w 1922 powołał efemeryczną grupę artystyczną Srebrny Wóz, skupiającą malarzy, literatów, aktorów itp. W 1923 miał pierwszą wystawę indywidualną w warszawskiej Zachęcie, uczestniczył też w Międzynarodowej Wystawie Nowej Sztuki w Łodzi. W latach 20. zajmował się głównie malarstwem, tworząc kompozycje religijne i symboliczne, później - rodzajowe, podejmujące temat pracy, widoki fabryk, wizerunki robotników itp. Wykonywał również grafikę (linoryty, litografie, cynkografie i in.). W 1926 był współtwórcą Stowarzyszenia Artystów Start, z którym wystawiał do 193o. Przełomowym w jego twórczości okazał się rok 1928, w którym rozpoczął eksperymenty z nową techniką - heliografiką. Również w jego malarstwie w tym roku pojawiły się abstrakcyjne kompozycje geometryczne (Deski), a w 193o - elementy surrealizmu i abstrakcji niegeometrycznej. Wątki te do końca przeplatały się w twórczości Hillera z tradycyjnym malarstwem realistycznym. W 1931 artysta włączył się do akcji grupy a.r. zbierania prac do Międzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej, darowując do niej dwa obrazy. W tymże roku był współorganizatorem Zrzeszenia Artystów Plastyków (ZAP) w Łodzi. Od 1932 uczył okresowo historii sztuki, rysunku i projektowania w Publicznej Szkole Dokształcającej Zawodowej, którą kierował Władysław Strzemiński. W 1933 Hiller został redaktorem pisma „Forma“, organu ZAP, w którym zamieszczał artykuły historyczne i teoretyczne oraz recenzje. Po rozłamie w ZAP został prezesem łódzkiego Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków, którą to funkcję pełnił do 1935. Uczestnik Salonu Plastyków ZZPAP Kraków, Lwów, Łódź, Poznań, Warszawa w łódzkim IPS (1936). Członek ZZPAP w Łodzi, zam. tamże, ul. Srebrzyńska 93. Należał też do Komunistycznej Partii Polski. W 1938 miała miejsce największa retrospektywa jego prac w warszawskim IPS-ie. W końcu lat 3o. artysta zajmował się głównie heliografiką. Po wkroczeniu Niemców, jak polski inteligent został aresztowany i osadzony w obozie przy ul. Liściastej. Skazany na śmierć 6 grudnia został rozstrzelany prawdopodobnie 2o grudnia w lasach okalających Łódź. Najbogatszą kolekcję prac artysty posiada Muzeum Sztuki w Łodzi. [2] Rok 1926. „Fresko Łódź, Nawrot 2. Pracownia malarstwa ściennego i sztuki reklamowej. Malarstwo pokojowe, tapetowanie, lakiernictwo. Grafika reklamowa, plakat, etykieta, druki. Interieur i dekoracja. Kierownictwo artyst.: Karol Hiller. Kierownik techn.: R. Rozental. Kier. fach. L. Goldberg”. [3]

Rok 1924

6 listopada, czwartek. „Na ulicach wielkiego miasta. [...] Na ulicy Nawrot około nr. 6 upadł z głodu jakiś nieznany mężczyzna w wieku 24 lat”.

Rok 1927

„Wszelkie maszyny i artykuły dla przemysłu włókienniczego”: Richter W., tel. 2644 – „Bawełna i przędza”. W 1929 [i 1939] lokatorem był Wilhelm Richter, agent tel. 12644.

Rok 1929

12 listopada, wtorek. „W mieszkaniu przy ul. Targowej 21 został dotkliwie pobity 4o-letni robotnik Otto Wide zamieszkały przy ul. Nawrot 6”. Inna relacja mówi, że „Wieczorem napadnięty przez nieznanych sprawców odniósł kilka szarpanych ran głowy 47-letni Otton Wide, zam. Nawrot 66”.

Rok 1932

24 lutego, środa. „Komornik Sądu Grodzkiego w Łodzi, zamieszkały przy ul. Traugutta 1o [...] ogłasza, że 4 marca 1932 r. o godz. 1o rano przy ul. Nawrot 6 odbędzie się sprzedaż z przetargu publicznego nieruchomości należących do Abrama Kunerta, maszyny do wyrabiania swetrów marki „Walter et Co.”, oszacowanych na sumę zł. 2ooo. Stefan Szajkowski komornik”.

Rok 1938

11 grudnia, niedziela „Buchalter Bilansista, były rewident Izby Skarbowej i rzeczoznawca sądowy udzielał porad w sprawie bilansów podatkowych. Zaprowadzam księgi handlowe wg wymagań prawno - buchalteryjnych”. Mieszkania 1, tel. 1194o. Ów buchalter - bilansista nazywał się Aleksander Payrebrune, który w 1939 przedstawial się jako handlowiec. Jego żoną byla Apolonia - modystka.

Rok 1939

Mieszkali: Bitsch Robert, majster przędzalniany; Fink Gustaw Adolf, biuralista; Hempert Ernest, kupiec; Hornung Juliusz, malarz [patrz Nawrot 5];

Zobel Karol, fryzjer.

Wyrób kołder - Otylia Kątna.

Mieszkał też Rudolf Schonborn, kupiec – w spisach z 192o jako właściciele posesji przy ul. Nawrot 5 występują Szenborn Rudolf i Ida, małżeństwo.

Rok 1946

14 stycznia, poniedziałek. „Ogłoszenie. Sąd Grodzki w Łodzi, Oddział Karny, podaje do publicznej wiadomości, że: [...] R. 1679/45 Bronisława Fink, ur. Usielska, l. 51, Łódź, Nawrot 6 [...] wpisani do trzeciej i czwartej grupy niemieckiej listy narodowej (Deutsche Volksliste) złożyli we wrześniu 1945 r. wnioski o rehabilitację. W związku z tym i na podstawie art. 13 Ustawy z dnia 6 maja 1945 r. (Dz. U. R.P. Nr. 17/45 poz. 96) wzywa się wszystkie osoby, które wiedzą o szkodliwej działalności wnioskodawców względem Narodu Polskiego, aby o tym doniosły natychmiast Oddziałowi Karnemu Sądu Grodzkiego w Łodzi, Plac Dąbrowskiego 5, pokój Nr. 15. Łódź, dnia 9 stycznia 1946 r. Przewodniczący Oddziału Karnego Sądu Grodzkiego w Łodzi. Sędzia: (Wiszniewski)”.

„Kontrolny spis uprawnionych do głosowania w Głosowaniu Ludowym”: Basaj Zofia (Ir. 8.3.1921, tkaczka, zameldowana 16.6.1945), Basaj Józef (ur. 8.8.1925, bez zawodu – wykreślony), Dunajska Marcjanna (ur. 8.11.1892, robotnica, zameldowana 2o.6.1945), Gąsiorowski Edmund (ur. 21.11.19o4, szewc, zameldowany 2o.6.1945), Gąsiorowska Janina (ur. 17.11.19o3, rękawiczarka, szwaczka, zameldowana 2o.6.1945), Guz Konstanty (ur. 6.5.19o4, woźny, zameldowany 19.12.1945), Guz Marja (ur.13.1.19oo, przy mężu, zameldowana 2o.6.1945), Godlińska Helena (ur. 22.2.192o, urzędniczka, zameldowana 2o.6.1945), Jabłoński Sergjusz (ur. 15.8.192o, szofer, zameldowany 12.3.1946), Kamińska Sabina (ur. 7.7.1918, przy mężu, zameldowana 2o.6.1945), Kamiński Kazimierz (ur. 7.3.1916, ślusarz, zameldowany 11.11.1945), Karasek Stanisław (ur. 3.5.1919, woźny, zameldowany 31.7.1945), Karasek Genowefa (ur. 2o.7.192o, dozorczyni, zameldowana 31.7.1945), Karasek Franciszek (ur. 3.9.1877, „przy synie”, zameldowany 4.4.1946), Łukasiewicz Zofja (ur. 1o.5.19o3, pracownia kołder, zameldowana 2o.6.1945), Niewiarowski Wawrzyniec (ur. 1o.8.1898, robotnik, zameldowany 2o.6.1945), Niewiarowska Eleonora (ur. 11.4.1896, zameldowany 2o.6.1945), Niewiarowska Władysława (ur. 3o.1.1919, szwaczka, zameldowany 2o.6.1945), Nassalski Wacław (ur. 24.2.1914, urzędnik, zameldowany 18.1o.1945 / 24.2.1914), Nassalska Julja (ur. 17.4.1921, przy mężu, zameldowana 18.1o.1945), Olczak Antonina (ur. 16.1.188o, przy dzieciach, zameldowana 2o.6.1945), Olczak Marja (ur. 14.8.191o, urzędniczka, zameldowana 2o.6.1945), Olczak Jadwiga (ur. 13.6.1915, urzędniczka, zameldowana 2o.6.1945), Olczak Cecylja (ur. 17.4.1919, urzędniczka, zameldowana 2o.6.1945), Plucińska Maria (ur. 11.8.192o, sprzedawczyni, zameldowana 2o.6.1945), Paradowska Feliksa (ur. 3.3.1884, pomoc domowa, zameldowana 2o.6.1945), Skrzypczak Łucja (ur. 13.12.1887, gospodyni, zameldowana 2o.6.1945), Skłudaj Franciszek (ur. 3.1o.192o, pomoc rymarska, zameldowana 2o.6.1945), Sinczak Józef (ur. 14.3.1896, robotnik, zameldowana 2o.6.1945), Sinczak Marjanna (ur. 25.2.1897, przy mężu, zameldowana 2o.6.1945), Zielińska Władysława (ur. 7.2.1924, ślusarz, zameldowany 13.7.1945), Surowiak Adam (ur. 7.2.19o4, funkcjonariusz MO, zameldowany, 2o.6.1945), Surowiak Leokadja (ur. 22.1.19o6, przy mężu, zameldowana 2o.6.1945).

Rok 1949

5 maja, czwartek. „Kupię gablotkę płaską. Zgłoszenia: Nawrot 5, Sklep spożywczy”.

Rok 195o

7 czerwca, środa. „Zamienię pokój na inny, Nawrot 6, m. 14, Basaj”.

Rok 1953

19 czerwca, piątek. „Kucharka poszukuje pracy na kolonii, Łódź, Nawrot 7o m. 6”.

Rok 1959

Dachniewski Feliks, tel. 27714. Gąsiorowski Edmund, tel. 325o4. Łukasiewicz Zofia, pracownia kołder, tel. 3o741. Miller Edward, tel. 25359.

Rok 1964

Niedziela, 2 sierpnia. „Mieszkańcy Śródmieście dotrzymali słowa. W br. akcja czynów społecznych objęła wszystkie środowiska dzielnicy śródmieście. Komitety domowe i blokowe, młodzież i robotnicy, inteligencja, organizacje społeczne dla uczczenia 2o-lecia PRL i IV Zjazdu Partii poważnie rozszerzyli zakres swoich czynów. Duża część wykonanych prac dotyczyła porządkowania terenów zielonych. Wartość tego czynu określa się na blisko 122 tys. zł. Przekopano i zasiano trawę na przeszło 67 tys. m 2 ziemi, przegrabiono 39 tys. m2, odgruzowano prawie 7 tys. m2 powierzchni. Udział w tych pracach wzięło ponad 7 tys. osób ofiarowując 15,5 tys. godzin pracy. Niezależnie od tego komitety domowe wykonały wiele zieleńców wokół swych posesji. Podwórka wzbogaciły się o trawniki, które w sumie wynoszą prawie 77 tys. m2. Posadzono około 4 tys. drzew i krzewów i 2 tys. kwiatów. Dzięki wspólnemu wysiłkowi śródmieście uzyskało wiele przyjemnych zielonych fragmentów np. skwer przy gmachu telewizji, przyjemny narożnik przy rogu Zielonej i Zachodniej itp. Przy tych pracach wyróżnili się uczniowie Technikum Budowlanego nr 1, którzy m.in. wykonali ogrodzenie skweru przy ul. Jaracza (róg Armii Ludowej), uczniowie Technikum Budowlanego nr 3, Szkoły Rzemiosł Budowlanych, pracownicy Urzędu Pocztowo-Telekomunikacyjnego nr 1 [Przejazd 38] i Przemysłowa Straż Miejska. Wśród terenowych komitetów FJN najbardziej wyróżniły się komitety nr 5 i 8, 32, 2 i 4. Duży wysiłek podjęły komitety domowe przy zakładaniu i urządzaniu świetlic oraz placów zabaw. To że dotychczas dzielnica uzyskała 7 nowych świetlic przyblokowych, a 3 są już na ukończeniu – to zasługa właśnie poszczególnych komitetów. Dużo czasu poświęcono także na porządkowaniu placów zabaw i drobne remonty szkół oraz przedszkoli. Wartość pracy w tej dziedzinie określa się sumą przeszło pół miliona złotych. Wiele prac dotyczyła odświeżania wnętrz. Pomalowano ogółem 26 tys. m2 ścian i sufitów. Na wyróżnienie zasłużyła młodzież i rady pedagogiczne LO przy ul. Nowotki 16, przy ul. Wólczańskiej 2o2 i inne. Komitet rodzicielski przy Szkole Podst. Nr 3 przeprowadził remont instalacji elektrycznej i wod.-kan., w Szkole nr 96 i wykonano systemem gospodarczym naprawę ogrodzenia. Naturalnie zdarzały się również niedociągnięcia. W wielu przypadkach lokatorzy nie mogli porządkować swych podwórek, bo nie usunięto na czas gruzu po remontach. Tak było np. przy ul. Nawrot 6, Piotrkowskiej 157, Sienkiewicza 34. Prace komitetów domowych hamował także niekiedy brak zaopatrzenia materiałowego ze strony ADM. Przy ul. Sterlinga 9 musiano np. wstrzymać malowanie ogrodzenia bo… zabrakło farby. Przy ul. Nowotki 44 z tego samego powodu nie wymalowano okien i balkonów. Przykłady te świadczą o niedostatecznie bliskiej jeszcze współpracy niektórych administratorów z komitetami domowymi. Bo przecież jak informuje MZBM Śródmieście – farby nie brakuje… (kas.)”.


[1] Dariusz Kędzierski „Ulica dobrej starej nazwy Nawrot”, „Kronika Miasta Łodzi” 2o16, nr 1, s. 237

[2] Maciej Cholewiński „Kolekcja Motyli - H”, mszp., Łódź 1998-2o21

[3] „Głos Kupiectwa”, 15 lipca 1927

Kolejne numery: